Powstanie Machabeuszy - krótkie omówienie źródeł

Najważniejszym źródłem do badania tytułowego zagadnienia jest bez wątpienia I Księga Machabejska. Obejmuje ona czasy od podboju Judei przez Aleksandra Wielkiego w 333 p.n.e., do śmierci Szymona, ostatniego żyjącego brata Judy. To dzieło, nieznanego nam z imienia autora, jest narracją, w której ten interpretował  opisywane przez siebie wydarzenia. W utworze nie brakuje propagandy prohasmonejskiej, wskazywania zbawczej roli Machabeuszy w ocaleniu żydów i ich religii przed Seleukidami.[1] Podejrzewa się autora nawet o fałszowanie niektórych wydarzeń, w celu lepszego uwydatnienia zasług przywódców powstania.[2]  Przypuszczalnie powstała po śmierci Jana Hirkana, w czasach rządów Aleksandra Janneusza i miała służyć do walki z opozycją króla.[3] Księga zawiera szesnaście rozdziałów.

Srebrna tetradrachma z wizerunkiem świątyni jerozolimskiej, 133 n.e - okres powstania Bar-Kochby

II Księga Machabejska wbrew tytułowi nie jest jej kontynuacją lecz streszczeniem dzieła Jazona z Cyreny. Składało ono się z pięciu tomów, opisujących dzieje Izraela w latach 180-161 p.n.e. Prawdopodobnie powstało w czasach arcykapłana Jana Hirkana. Pełno w niej patosu, heroicznych czynów, boskich interwencji i religijnych rytuałów.[4] W porównaniu do I Księgi dokładniej opisuje wydarzenia przed powstaniem, ukazując lepiej konflikt wewnętrzny toczony przez rodziny kapłańskie. Dzięki wielce wymownemu wstępowi znamy motywację jaką kierował się autor podczas streszczaniu dzieła Jazona. Skrócono je do zaledwie jednej księgi poprzez pominięcie wielu informacji, które sprawiały trudność czytelnikowi. Dzięki temu zabiegowi stworzono „przyjemne opowiadanie”.[5]  O wydarzeniach związanych z powstaniem oraz o jego przebiegu mówią księgi od trzynastej do szesnastej. Historia kończy się wraz ze śmiercią Nikanora, syryjskiego generała walczącego z Judą pod Adasą.

Nie można pominąć również Bellum Iudaicom oraz Antiquitates Judaica. Ich autorem był Józef Flawiusz. Urodził się w 37 roku n.e, w Judei, jako syn Matatiasa, wpływowego kapłana. Dzięki temu zdobył najlepsze dostępne w Judei wykształcenie. W 64 roku n.e. był członkiem poselstwa, które wysłano do Rzymu w celu wynegocjowania uwolnienia więzionych kapłanów żydowskich. Powrócił do kraju po  wybuchu wielkiego powstania żydowskie przeciwko Rzymianom. Józef pełnił w nim rolę jednego z generałów, dowodząc obroną Galilei i twierdzy Jotapaty. Udało mu się przeżyć jej upadek i trafił do niewoli jako jeniec Wespazjana. Ten go wyzwolił, dzięki czemu Józef otrzymał nazwisko Flawiusz, obywatelstwo rzymskie, dom i pensję.[6]

            Bellum Iudaicum (Wojna Żydowska), najbardziej znane dzieło Flawiusza powstałe w latach 75-79 n.e., opisuje w siedmiu księgach historię rebelii. Utwór pierwotnie napisano w języku aramejskim lecz został później przetłumaczony na język grecki. Celem autora było przedstawienie prawdziwego przebiegu wojny oraz sławienie potęgi Rzymu i Wespazjana. Przez to ostatnie utwór stał się tendencyjny, wyolbrzymiając zalety cesarza, jego syna i siłę Rzymu. Sam Józef również prawdopodobnie przesadzał w opisach swoich umiejętności militarnych.[7] Bellum Iudaicum rozpoczyna się w momencie walk Antiocha IV z Ptolemeuszem VI, walce Judy Machabeusza poświęcono pierwszy jej rozdział. Niestety Flawiusz nie opisał źródeł z jakich korzystał przy jego tworzeniu.[8] Dla dziejów powstania Machabeuszy ważniejsze są Antiquitates Judaicae (Dawne dzieje Izraela). Powstałe za namową Epafrodyta składa się z dwudziestu ksiąg i obejmuje całe dzieje narodu żydowskiego, aż do powstania z 66 roku n.e. Część druga zawiera księgi XII i XIII, a w nich historię rebelii Machabeuszy. Tworząc je Józef korzystał z niezachowanego do dziś w całości dzieła Mikołaja z Damaszku, historyka związanego z dworem króla Heroda Wielkiego.[9] Prawdopodobnie Józef bazował także na Polibiuszu, Posejdoniuszu z Rodos, Strabonie i innych. Mimo to Antiquitates Judaicae nie wnosi wiele nowego w kwestii machabejskiej, powtarzając wiele informacji za I Księgą Machabejską, nie usiłując dokonać ich krytyki.

            Do badań nad wojskowością Antiocha IV bardzo przydatne są także Historiai (Dzieje) Polibiusza. Ten wpływowy grecki polityk podczas III wojny macedońskiej pełnił funkcję hipparchy w armii Związku Achajskiego. Po rzymskim zwycięstwie pod Pydną znalazł się jako zakładnik w Rzymie, gdzie wychowywał synów Emiliusza Paulusa i zaprzyjaźnił się z Publiuszem Scypionem Afrykańskim Młodszym. Pośredniczył również w pertraktacjach pokojowych Rzymu z Grekami, po ich przegranej w 146 p.n.e. Dzieje przedstawiają wydarzenia od I wojny punickiej do zdobycia Kartaginy i Koryntu. W badaniu współczesnych mu wydarzeń polegał przede wszystkim na własnej pamięci i relacjach świadków. Natomiast gdy pisze o wcześniejszej historii opierał się na pracach swych poprzedników, których często krytykował, a także sięgał do oryginalnych dokumentów. Nie zawsze potrafił zachować obiektywizm, zwłaszcza wobec królestwa Macedonii. Niestety większość ksiąg, w tym te  o rządach Antiocha IV, zachowały się jedynie w formie niepełnych wyciągów.[10] Dzieje królestwa w okresie powstania można częściowo zrekonstruować przy pomocy dzieł innych historyków. Appian z Aleksandrii, autor Romaika ( Historia Rzymska), poświęcił księgę XI sprawom Syrii.[11] Historiae Philippicae Pompejusza Trogusa znamy dzięki streszczeniu Justyna, który skoncentrował się głównie na anegdotach i dramatycznych wydarzeniach tworzących historię. Księgi VII-XL zajmowały się dziejami państw hellenistycznych, w tym królestwa Seleukidów.[12]

---

[1] Pilarczyk, Literatura żydowska od epoki biblijnej do haskali. Wprowadzenie religioznawcze, literackie i historyczne, Kraków 2006, s. 146.

[2]  Dąbrowa, The Hasmoneans and their State. A Study in History, Ideology, and the Institutions, Kraków 2010,s. 14.

[3] Pilarczyk, loc. cit.

[4] Idem, s. 146-147.

[5] 2 Mch. 2, 23-26.

[6] Świderkówna (red), Słownik pisarzy antycznych, Warszawa 1990; Stabryła, Historia Literatury starożytnej Grecji i Rzymu, Wrocław 2002, s. 183;  Ciecieląg, Żydzi w okresie drugiej świątyni, Kraków 2011, s. 242-243.

[7] Stabryła, loc. cit.

[8] Dąbrowa, loc. cit.

[9] Stabryła, op. cit., s. 149, 184-185.

[10] Świderkówna, op. cit., str. 380-381; Stabryła, op. cit., s. 142-146.

[11] Ibidem, s. 78-79.

[12] Ibidem, s. 264, 381-382.