Powstanie Machabeuszy - Zarys Konfliktu, cz. II.

              Przeciwko temu opowiedział się w Modin ród Machabeuszy, prowadzony przez Matatiasza, wokół którego gromadziła się opozycja.[1]  Po zabiciu królewskiego wysłannika ukrył się on w górach, z których kierował akcjami przeciwko gospodarstwom zwolenników hellenizmu. Matatiasz umarł około roku 166, gdy miała miejsce ceremonia w Dafne. Dowództwo przejął Juda, jego syn, z racji swych zdolności militarnych. Kontynuował on nadal zbieranie sił oraz działania partyzanckie.[2] Początkowo Syryjczycy posłali do uciszenia tych rozruchów jedynie lokalne wojsko z Samarii, na którego czele stanął eparcha Apoloniusz. Został on jednak zabity, a swą porażką przyczyniał się jedynie do poprawienia stanu uzbrojenia powstańców.  Zadanie stłumienia powstania przekazano zatem Ptolemeuszowi, namiestnikowi  Celesyrii i Fenicji. Zorganizował on kolejną wyprawę pod wodzą Serona, zakończoną klęską w wąwozie pod Beth-Horon.[3]

Juda Machabeusz odbiera miecz zabitemu Apoloniuszowi.

            Równocześnie król Antioch IV rozpoczął swą wielką wyprawę na wschód. Powstanie, choć nabierało sił poprzez gromadzenie kolejnych zwolenników oraz uzbrojenie, ciągle było jedynie działaniem o charakterze lokalnym nie mogącym zagrozić panowaniu seleukidzkiemu.[4] Natomiast na wschodzie, oprócz Partów, istniał problem Armenii zarządzanej przez nieposłusznego satrapę Arteksisena. Król z tej krainy udał się do do Medii, a tymczasem władzę nad zachodnią częścią królestwa pozostawiono Lizjaszowi, opiekunowi młodego Antiocha V. Wystawił on przeciwko Judzie, który poprawił dyscyplinę w swych siłach, Nikanora i Gorgiasza z pokaźną armią szacowaną na ok. dwudziestu tysięcy ludzi, łącznie z żydowskimi hellenistami, najemnikami i lokalnymi plemionami. Wyprawa wojenna jak dwie poprzednie również zakończyła się porażką wojsk syryjskich. Oddziały Nikanora zaskoczono i rozbito w obozie pod Emmaus, jednakże części sił dowodzonej przez Gorgiasza udało się wycofać.[5]

Dowództwo przejął sam Lizjasz, który dokonał koncentracji armii w Marissie, przypuszczalnie mając trzydzieści tysięcy ludzi.[6] Przeciwko niej Juda posiadał w tym okresie siły liczące już dziesięć tysięcy ludzi. Dzięki wykorzystaniu górskiego terenu żydzi pobili pod Beth-Sur straż przednią wojsk syryjskich, których reszta wycofała się.[7]  To zwycięstwo umożliwiło Machabeuszom wkroczenie w grudniu 164 p.n.e. do Jerozolimy. Przywrócono w niej dawny kult, ozdobiono jej fasadę małymi tarczami oraz otoczono ją fortyfikacjami.[8]

Oczyszczenie świątyni  Jerozolimskiej

            Podczas gdy Lizjasz przegrupowywał swoje główne siły Juda oraz Szymon przeprowadzili kontratak wychodząc poza obszar Judei. Dokonali pacyfikacji lokalnych mieszkańców, wrogich żydom, zyskując jednocześnie na czas swej kampanii pomoc Nabatejczyków. Głównym jego przeciwnikiem był w tym rejonie Tymoteusz, którego pobił w kilku bitwach. Oprócz odwetu żydzi mieli na celu również ewakuację ludności żydowskiej. [9] W tym samym czasie część wojsk powstańczych, prowadzonych przez pochodzących spoza machabejskiego rodu Józefa oraz Azariasza, poniosły swą pierwszą znaną porażkę pod Jamnią (Marissą) w starciu z wojskiem Gorgiasza.[10]

Antiocho V Eupator

            Gdy król Antioch IV Epifanes zmarł w Babilonie, władzę po nim objął jego syna Antioch V. [11] Razem z Lizjaszem zorganizowali kolejną wyprawę wojenną przeciwko Judei. Tym razem w armia syryjskiej było ponad pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy. Towarzyszyły im także słonie. Te siły uderzyły na wroga w roku 162 p.n.e.[12] Najpierw oblegano Bet-Zur, kluczową twierdzę broniącą dostępu do Jerozolimy,[13] następnie zaatakowano siły Machabeuszy skoncentrowane pod Beth-Zacharia. W starciu, dzięki dobrej jakości i lepszej taktyce wojsk syryjskich, Lizjasz pobił wojska przeciwnika. W bitwie tej zginął Eleazar, brat wodza powstania, natomiast jego samego zmuszono do odwrotu.[14] Dzięki sukcesowi przejęto Bet-Zur oraz rozpoczęto oblężenie wzgórza świątynnego, wykorzystując w jego trakcie balisty oraz ogólne osłabienie sił obrońców panującym w Judei głodem.[15] Te działania wyczerpały żydów i zmusiły do podpisania rozejmu z Lizjaszem, korzystnego dla niego ze względu na  powrót ze wschodu Filipa. Ten był jednym z philoi Antiocha IV, wyznaczonym do opieki nad jego synem, przez co zagrażał pozycji Lizjasza.[16]

Bitwa pod Beth-Zacharia

            Wówczas w królestwie Syrii pojawił się Demetriusz, syn Seleukosa IV, kolejny pretendent do tronu. Podobnie jak swój wuj pełnił rolę zakładnika w Rzymie. Republika po incydencie związanym ze śmiercią rzymskiego emisariusza w Amfipolis wycofała swoje poparcie dla Antiocha V i Lizjasza, co wykorzystał Demetriusz I Soter.[17] Jego przeciwnicy polityczni zostali zdradzeni i zabici przez armię. Nowy król podjął działania mające na celu uporządkowanie sytuacji w swym państwie. Do Judei posłał z częścią armii Bakchidesa, namiestnika Transjordanii. Towarzyszył mu Alkimos, z rodu Obiadów, mianowany na nowego arcykapłana. Generał  pozostawił mu oddział żołnierzy i powrócił do Antiochii.[18] Demetriusz równolegle udał się na wschód aby stłumić powstanie Timarchosa, satrapy górnych prowincji, który uderzył na Babilon. Nie bez znaczenia dla Syrii był również intrygi Rzymu, skierowane przeciwko jej nowemu władcy.[19]

Demetriusz I Soter

            Alkimos, po zgromadzeniu wokół siebie zwolenników hellenizmu, wymordował starszyznę hasidim czym zniechęcił do siebie część ludu.[20] To zmobilizowało Judę do działań partyzanckich na obrzeżach Jerozolimy. Arcykapłan nie mogąc opanować sytuacji z pozostawionymi sobie siłami posłał do króla po wsparcie. Demetriusz wyznaczył nowego dowódcę, Nikanora. Jego zasadzka na Judę zawiodła[21], a wyprawa  skończyła się późniejszą katastrofą pod Adasą w której zginął on sam po zażartej walce. Resztki uciekającej armii zostały wybite przez miejscową żydowską ludność.[22] Jednocześnie dzięki poselstwu wysłanym do Rzymu Machabeusze zawarli sojusz z rzymską republiką.[23]

Na wieść o niepowodzeniu zdeterminowany w zaprowadzaniu porządku Demetriusz wysłał po raz kolejny do Judei Bakchidesa. Dzięki pokonaniu Timarchosa przydzielił mu najlepsze oddziały ze swego prawego skrzydła w liczbie dwudziestu tysięcy piechoty oraz dwóch tysięcy jazdy, prawdopodobnie zaskakując takim rozwojem sytuacji Machabeuszy.[24] Armia syryjska podeszła pod Jerozolimę, a stamtąd ruszyła przeciwko wojskom powstańczym mającymi obóz w Elasie. Pomimo dezercji części swoich sił Juda przyjął bitwę na równinie, ale przegrał ją ponosząc śmierć.[25] Jego ciało odzyskano dzięki rozejmowi Szymona i Jonatana z wrogami.[26] Tak zakończył się akt pierwszy powstania.

---

[1] 1 Mch. 2, 1-7, 42; Ant. XII, 265-267.

[2] 1 Mch 2, 66-67; Zob. również Tarn, op. cit. s. 347; Dąbrowa, The Hasmoneans and their State. A Study in History, Ideology, and the Institutions, Kraków 2010, s.20;

[3] Ant. XII, 287-293.

[4] Zieliński, Religie świata antycznego. Tom II: Hellenizm a Judaizm, Część I, Warszawa-Kraków 1927, str. 23-24; Dąbrowa, op. cit., s.19.

[5] 1 Mch. 3, 38-41 oraz 4, 1-24; 2 Mch. 8, 21-25.

[6] 1 Mch. 4. 21, Ant. XII, 313-314;  Ciecieląg, op. cit., str.207.

[7] 1 Mch. 4. 34-45; 2 Mch. 11, 4-12; Ant. XII, 182-315.

[8] 1 Mch. 4, 37-61; 2 Mch. 10, 1-4;  Ant. XII, 318-322.

[9] 1 Mch. 5, 1-52, 65-68; 2 Mch. 12, 5-31.

[10] 1 Mch. 5, 55-63, 67; 2 Mch. 12. 32-37; Dąbrowa, op. cit., str. 24; o żydowskiej kolonizacji poza Judeą krótko Tarn, op. cit., str. 339-341.

[11] 1 Mch. 6, 1-16, BJ. I, 40; Ant. XII, 354-358.

[12] 1 Mch. 6, 28-31; 2 Mch. 13, 1-3; BJ. I, 41-42.

[13] Rocca, The Forts of Judea 168 BC-AD 73. From the Maccabees to the Fall of Masada, Oxford 2008, str. 15-16.

[14] 1 Mch. 6, 31-47; Ant. XII, 375.

[15] 1 Mch. 6, 51-54; Ant. XII, 378.

[16] 1 Mch. 6,55-63; Ant. XII, 360-361, 379-380.

[17] 1 Mch. 7, 1-3. 20; Ant. XII, 242-246;  Justyn, XXXIV, 3.

[18] 1 Mch. 7, 5-10; Ant. XII, 383.

[19] Diodor XXXI, 27a; Appian, XI. 45-47;  Wolski, op. cit., s.100, 104.

[20] 1 Mch. 7, 12-18.

[21] 1 Mch. 7, 26-27;  Ant. XII, 404-405.

[22] 1 Mch. 7, 43; 2 Mch  15, 25; Ant. XII, 411-412.

[23] 1 Mch. 8, 23; Ant. XII, 414-419.

[24] 1 Mch. 9, 1-4; Ant. XII, 420-421; E. Dąbrowa, op. cit., s.32.

[25] Istnieją różne poglądy co do motywów jakimi kierował się Juda Machabeusz, jak również wielkość sił posiadanych przez niego w momencie bitwy. Porównaj Bar Kochva The Seleucid Army: Organization and Tactics in the Great Campaigns, Cambridge 1976, s. 192  oraz Dąbrowa, op. cit., s.32-34.

[26] 1 Mch.  9, 19; Ant. XII, 431.