Powstanie Machabeuszy - bibliografia

        W ramach zakończenia forumowego cyklu machabejskiego zamieszczam dziś ostatnią część. Bibliografia, bez której cykl straciłby nieco na wartości, obejmuje zarówno źródła oraz opracowania, które użyłem podczas pisania tekstu. Wierzę, że ten wykaz komuś się przyda i pozwoli zgłębić ciekawą kwestię jaką jest wojskowość hellenistyczna wschodniej części basenu morza śródziemnego. 

Źródła

1. I i II Księga Machabejska, Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, tłum. A. Jankowski (red), Warszawa-Poznań 1990.
2. Aelian, Tactica [w:] The Tactics of Aelian or On the Military Arrangements of the Greeks, tłum. Ch. Matthew, Barnsley 2012.
3. Appian z Aleksandrii, Historia Rzymska, Tom II, tłum. L. Piotrowicz, Wrocław 2004.
4. Asklepiodotos, Taktyka, ed. Loeb Classical Library, http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Asclepiodotus/home.html

       Dostępny 09. 01. 2018.       

5. Justynus, Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa, tłum. I. Lewandowski, Warszawa 1988
6. Józef Flawiusz, Antiquitates Iudaicum, tłum. Z. Kubiak, J. Radożycki, Warszawa 1993.
7. Józef Flawiusz, Antiquitates Iudaicum, tłum. J. Radożycki, Warszawa 2016.
8. Flawiusz Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego, tłum. H. Gesztoft-Gasztold, Wrocław 2004.
9. Polibiusz, Dzieje, t. I i II, tłum. S. Hammer, M. Brożek, Wrocław 2005.
10. Polinajos, Podstępy wojenne, tłum. M. Borowska, Warszawa 2003.
11. Plutarch, Tytus Kwinkcjusz Flamininus, [w:] Żywoty sławnych mężów, tłum. Mieczysław Brożek, Wrocław 2004.
12. Plutarch, Żywoty Równoległe, tłum. B. Perrin, http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/home.html Dostępny 09. 01. 2018.
13. Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, tłum. M. Brożek, Wrocław 1981.
14. Diodor Sycylijski, Biblioteka Historyczna, http://www.attalus.org/info/diodorus.html Dostępny 09. 01. 2018.

Powstanie Machabeuszy - krótkie omówienie źródeł

Najważniejszym źródłem do badania tytułowego zagadnienia jest bez wątpienia I Księga Machabejska. Obejmuje ona czasy od podboju Judei przez Aleksandra Wielkiego w 333 p.n.e., do śmierci Szymona, ostatniego żyjącego brata Judy. To dzieło, nieznanego nam z imienia autora, jest narracją, w której ten interpretował  opisywane przez siebie wydarzenia. W utworze nie brakuje propagandy prohasmonejskiej, wskazywania zbawczej roli Machabeuszy w ocaleniu żydów i ich religii przed Seleukidami.[1] Podejrzewa się autora nawet o fałszowanie niektórych wydarzeń, w celu lepszego uwydatnienia zasług przywódców powstania.[2]  Przypuszczalnie powstała po śmierci Jana Hirkana, w czasach rządów Aleksandra Janneusza i miała służyć do walki z opozycją króla.[3] Księga zawiera szesnaście rozdziałów.

Srebrna tetradrachma z wizerunkiem świątyni jerozolimskiej, 133 n.e - okres powstania Bar-Kochby

Powstanie Machabeuszy - Zakończenie

Jak już wspomniano działania powstańców nie skończyły się wraz ze śmiercią Judy. Przywództwo nad nimi przejmowali kolejni Machabeusze. Jonatan skoncentrował się na prowadzeniu walk partyzanckich, wymierzonych w żydowskich hellenistów, przy czym unikał walnego starcia z armią Bakchidesa aż do bitwy pod Beth-basi. W wyniku jej wygrania przez powstańców dowódca syryjski zawarł z nimi porozumienie w 157 p.n.e. Przez pięć lat panował pokój, który Jonatan wykorzystał do umocnienia swej pozycji w Judei.

Aleksander Balas

Powstanie Machabeuszy - Słonie bojowe i rydwany

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów, z jakim od zawsze kojarzy się armię syryjską był bez wątpienia korpus słoni bojowych. Zwierząt tych użył już Seleukos podczas bitwy pod Gazą w 312 p.n.e. Zapewniły mu również zwycięstwo w bitwie z Antygonem Jednookim pod Ipsos w 301 p.n.e. Jednakże w okresie, którego dotyczy ta, ich praca era wielkich bestii miała się ku końcowi, gdyż na mocy pokoju w Apamei zawartym z Rzymem po wojnie syryjskiej Seleukidzi musieli wydać swoim wrogom wszystkie słonie oraz odstąpić od ich hodowli.[1]

Mimo to,  Antioch IV Epifanes postanowił się przeciwstawić zakazowi, wiemy to dzięki relacji Polibiusza o paradzie w Dafne. Pojawiło się na niej trzydzieści sześć słoni noszących pancerze oraz sześć kolejnych ciągnących rydwany[2]. Przynajmniej połowę z posiadanych zwierząt Antioch zabrał  na wschód pozostawiając resztę słoni w rękach Lizjasza opiekującego się wówczas małoletnim Antiochem V. Po śmierci króla słonie pojawiły się również w Judei, aby wziąć udział w bitwie z Judą Machabeuszem pod Beth-Zacharia. Liczba słoni użytych w tej bitwie nie jest jasna,  różni się zależnie od relacji jaką się posługujemy – autor I  Księgi Machabejskiej podaje liczbę trzydziestu dwóch słoni, II Księgi dwudziestu dwóch, natomiast Józef w Wojnie Żydowskiej wspomniał aż o osiemdziesięciu.[3] Relacja tego ostatniego w ogóle nie pokrywa się z liczbą słoni, jakie pojawiły się w Dafne  - wynika to prawdopodobnie z pomyłki popełnionej przez Flawiusza w trakcie odczytywania greckich źródeł, w których liczba tych zwierząt prawdopodobnie wynosiła zaledwie 8. Taka ich liczba z racji nieprzyzwyczajenia Żydów do ich obecności mogła wystarczyć do ich pobicia. Również z powodu ukształtowania terenu nie można było zmieścić większej liczby dywizji do których przydzielono po jednym słoniu.[4] W Antiquitates Iudaicae Józef podał liczę trzydziestu dwóch słoni, tak samo jak autor I Księgi Machabejskiej.[5]

Powstanie Machabeuszy - Kawaleria Seleukidów cz. II - Ciężka jazda

W skład ówczesnej seleukidzkiej kawalerii ciężkiej zaprezentowanej w Dafne wchodziły formacje gwardyjskie oraz katafrakci. Wszystkie formacje konnej gwardii liczyły po 1000 jeźdźców, a różniły się między sobą nie tylko nazwą, ale częściowo również wyposażeniem, rolą na polu bitwy, pochodzeniem etnicznym rekrutów. Dla  przykładu Agema, rekrutowała się głównie z Medów;  podczas bitwy pod Magnezją stała w szyku przy katafraktach, stąd podejrzenia o podobnym wyposażeniu[1], natomiast ile basilike ton hetairon wywodząca się od hetajrów Aleksandra Wielkiego zasilani byli Macedończykami i Grekami będącymi potomkami kolonistów z Lidii, Frygii oraz Syrii. Byli opancerzeni, choć nie posiadali takiego samego uzbrojenia, co jazda katafraktów. Mieli lepszą ochronę niż zwykli xystophoroi służący choćby w armii lagidzkiej, dzięki czemu mogli katafraktów wspierać ze skrzydeł[2]. Królowie zwykli osobiście prowadzić kawalerię w bój nacierając z nią z reguły z prawego skrzydła. Stawali na czele całości, bądź części gwardii, lecz nie faworyzowali pod tym względem żadnego oddziału.[3]

Próba zrekonstruowania wyglądu syryjskiego gwardzisty

Powstanie Machabeuszy - Kawaleria Seleukidów cz. I - Lekka jazda

Monarchia Seleukidów zawsze mogła się pochwalić największymi i najbardziej zróżnicowanymi kontyngentami jazdy spośród wszystkich państw hellenistycznych. Zawdzięczała to posiadaniu rdzenia terenów dawnego państwa Achemenidów z zamieszkującymi ją ludami szczycącymi się tradycjami kawaleryjskimi.[1] Z tego samego powodu istniała również potrzeba posiadania przez nich dużych mobilnych sił w walce z nomadami. Kawaleria również stanowiła drugą, ważną część typowej armii hellenistycznej bowiem jej trzon, jakim była ciężka falanga macedońskiego typu, który choć potężny od czoła na równinach wymagał elementu rekompensującego jego główną wadę, jaką była mała odporność na ataki z flanki.

Dzięki opisowi Polibiusza możemy prześledzić, jakie konkretne jednostki ciężkiej kawalerii wchodziły w skład sił Antiocha IV.[2] Niestety autorzy żydowscy nie przekazali nam zbyt wielu informacji dotyczących seleukidzkich formacji jazdy wysyłanych do Judei. Wiemy dla przykładu, że liczną kawalerię przywiódł ze sobą Gorgiasz oraz Lizjasz.[3] Z reguły pomijają one nie tylko opis ich wyglądu ale też roli jaką kawaleria spełniała na polu bitwy,  nawet nie wspominają o jej uczestnictwie danej bitwie, przez co identyfikacja większości jej oddziałów sprawia problemy. Trudność też dotyczy nie tylko kawalerii syryjskiej lecz również żydowskiej. O obecności tej ostatniej tej ostatniej dowiadujemy się tylko przypadkiem, jak to ma miejsce w odniesieniu się do Dozyteusza.[4] Można jednak spróbować zidentyfikować jaką kawalerię mieli wówczas Seleukidzi.

Prodromoi

Powstanie Machabeuszy - Piechota Seleukidów cz. IV - Lekkozbrojni i najemnicy

Kolejną ważną część piechoty w armii seleukidzkiej byli lekkozbrojni, zwani promahoi bądź psiloi.[1] Składali się z łuczników, procarzy i oszczepników, tanich z powodu małej ilości wyposażenia.[2] W trakcie bitwy używano ich do rozpoczynania starcia, prowokowania wroga do ataku i wprowadzania zamieszania w jego szeregach. Wykonywali również rozpoznanie przedpola, wyszukując zasadzki wroga, a także wspierali resztę armii w natarciu.[3] W Dafne pojawił się zaledwie jeden oddział takiej piechoty złożony z Cylicyjczyków.[4] Nie musi to jednak oznaczać braku takowych w tym okresie, bowiem większość lekkozbrojnych dostarczała liczna ludność podbita, głównie ze wschodu, a także najemnicy. Wyróżnili się w czasie szturmowania przełęczy Phormion, zdobywając umocnione pozycje żołnierzy Lagidów.[5] Pod Rafią walczyło ponad dwadzieścia dwa tysiące lekkozbrojnych, którzy stanowili jedną trzecią całości sił piechoty.[6] W bitwie pod Magnezją po stronie syryjskiej stanęło dwadzieścia pięć tysięcy harcowników.[7]

Procarz

Powstanie Machabeuszy - Piechota Seleukidów cz. III. Piechota "rzymska"

Licząca pięć tysięcy żołnierzy tzw. „rzymska” piechota jaka wzięła udział w paradzie w Dafne pojawiła się na polu bitwy pod Beth-Zacharia.[1] Początków tej formacji należy upatrywać w pobycie Antiocha IV Epifanesa w Rzymie w charakterze zakładnika, który pozwolił mu lepiej zapoznać się z rzymską armią. Potrzebę przeprowadzenia refom wojskowych motywowała zapewne klęską jaką odniosło  królestwo Syrii podczas wojny w latach 192-188 p.n.e, a zwłaszcza pod Magnezją, gdzie armia Seleukidów została rozbita przez mniejsze siły rzymsko-pergamońskie. Pokazała ona wyższość szyku manipularnego nad klasyczną armią hellenistyczną opierającą swą siłę na falandze macedońskiej, groźnej od czoła lecz z wrażliwymi na oskrzydlenie flankami.[2]

Powstanie Machabeuszy - Piechota Seleukidów cz. II. Sarissophoroi

                Macedończycy, określani również jako hai dynameis, pełnili rolę pierwszej i najważniejszej grupy etnicznej w Królestwie Syrii.[1] Byli potomkami osadników wojskowych, którym przyznawano dziedzicznie królewską ziemię w zamian za służbę. Pierwszych osiedlono jeszcze w czasach  Aleksandra Wielkiego, natomiast kolejni władcy z dynastii Seleukidów rozwijali ten system. Wykorzystywali go do hellenizowania swego państwa i jednoczesnego tworzenia osiedli-garnizonów zamieszkiwanych przez katoików. Ci posiadali lepszą pozycję i więcej praw niż miejscowi chłopi z ludów podporządkowanych Królestwu Syrii.  Zakładano również polis, często nadając po prostu stosowne prawa istniejącym już miastom zamieszkiwanym przez tubylców. Osadnictwo wojskowe obejmowało nie tylko Macedończyków i Greków ale również Traków, Medów i Żydów. System ten istniał również w sąsiednim Egipcie Lagidów, a część kleruchii z Celesyrii wchłonęło państwo Seleukidów po V wojnie syryjskiej[2]

Rzymski legionista i macedoński sarissophoroi

Powstanie Machabeuszy - Piechota Seleukidów cz. I.

Armia Seleukidzka, tak jak większość sił we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, reprezentowała wojskowość hellenistyczną. Przez charakter wojsk wchodzących w jej skład oraz ich zróżnicowanie etniczne dowodzenie nią wymagało sporego talenty organizacyjnego i zmysłu taktycznego. Armia hellenistyczna, stosująca taktykę połączonych broni, była niczym precyzyjna maszyneria, której pojedyncze elementy odgrywały ważną rolę na polu bitwy.[1]  Piechota ciężka, średnia, lekkozbrojna, różne typy kawalerii, słonie, a nawet rydwany wypełniały określone w niej zadania. Utalentowany generał, kierujący taką armią, potrafił odnosić spektakularne zwycięstwa nawet nad liczniejszym wrogiem.[2] Natomiast gdy wódz bądź któryś z jej elementów zawiódł dochodziło do katastrof, nawet jeżeli liczby i początkowy przebieg starcia sprzyjały hellenistycznym dowódcom.[3] Kawaleria i piechota mogły odnieść pełne zwycięstwo jedynie razem. Choć ta pierwsza zadawała śmiertelny cios nieprzyjacielskiej formacji to jednak piechota była opoką wokół której zbudowano armię hellenistyczną. Zwłaszcza ciężkozbrojna falanga macedońska, przyjmująca na siebie niczym tarcza ciosy wroga, a także lekkozbrojni harcownicy. Poprzedzający ciężką piechotę łucznicy, oszczepnicy i procarze zapewniali sarissophoroi ochronę przed ostrzałem.

Bitwa nad Issos

Powstanie Machabeuszy - armia Judy Machabeusza

Chcąc lepiej zrozumieć konieczność użycia i sposób działania poszczególnych formacji armii syryjskiej musimy wpierw scharakteryzować zagrożenie jakie kolejne kontyngenty wojska Seleukidów usiłowały zwalczyć. Mowa oczywiście o siłach powstańczych kierowanych przez Machabeuszy. Niestety źródła pomijają wiele jej ważnych aspektów oraz nie są czasami ze sobą zgodne przez co próby zrekonstruowania wojsk Judy stanowią trudne zadanie.[1]

Według II Księgi Machabejskiej  początkowa liczbę powstańców jakich zgromadził wokół siebie Juda wynosiła sześć tysięcy ludzi. [2] Nie wiemy czy armia Judy liczyła tylu żołnierzy w jego pierwszych bitwach,  miała być jednak słabsza niż wojsko Serona pod Beth-Horon.[3] Pierwszą poważną niezgodność pomiędzy autorami Ksiąg Machabejskich napotykamy w ich opisach bitwy z Nikanorem pod Emmaus, w której miało wziąć od trzech do sześciu tysięcy żydowskich wojowników. Podobnie różnią się one nieco w kwestii jej organizacji.[4]

Mapa działań Judy Machabeusza. Niestety po czesku.

Powstanie Machabeuszy - Zarys Konfliktu, cz. II.

              Przeciwko temu opowiedział się w Modin ród Machabeuszy, prowadzony przez Matatiasza, wokół którego gromadziła się opozycja.[1]  Po zabiciu królewskiego wysłannika ukrył się on w górach, z których kierował akcjami przeciwko gospodarstwom zwolenników hellenizmu. Matatiasz umarł około roku 166, gdy miała miejsce ceremonia w Dafne. Dowództwo przejął Juda, jego syn, z racji swych zdolności militarnych. Kontynuował on nadal zbieranie sił oraz działania partyzanckie.[2] Początkowo Syryjczycy posłali do uciszenia tych rozruchów jedynie lokalne wojsko z Samarii, na którego czele stanął eparcha Apoloniusz. Został on jednak zabity, a swą porażką przyczyniał się jedynie do poprawienia stanu uzbrojenia powstańców.  Zadanie stłumienia powstania przekazano zatem Ptolemeuszowi, namiestnikowi  Celesyrii i Fenicji. Zorganizował on kolejną wyprawę pod wodzą Serona, zakończoną klęską w wąwozie pod Beth-Horon.[3]

Juda Machabeusz odbiera miecz zabitemu Apoloniuszowi.

Powstanie Machabeuszy - Zarys Konfliktu, cz. I.

                                    Tytułem wstępu

Tekst ten przygotowałem z m.in. z myślą o niegdyś ogłoszonym tu projekcie 15mm armii Seleukidów. Nic z tego nie wyszło, prawdopodobnie również nie posiądę takiej armii w 28mm. Postanowiłem jednak opublikować materiały jakie miały być dodatkiem do zdjęć figurek. W kolejno pojawiających się postach opiszę krótko przyczyny i przebieg żydowskiego powstania Machabeuszy (167-160 p.n.e.) przeciwko Królestwu Seleukidów. Ten konflikt jest praktycznie w Polsce nieznany, dlatego może być dla niektórych szczególnie ciekawy z powodu „świeżości tematu”. Główny nacisk jednak położę na kwestie wojskowe tj. na zaprezentowanie armii obu stron konfliktu, sposobu walki, liczb. Mam nadzieję, że ktoś kiedyś skorzysta z tego tekstu przy budowie własnych sił do jakiegoś systemu bitewnego. Treść ubogacę przypisami, dzięki którym będzie można jeszcze bardziej wzbogacić swoją wiedzę. Na końcu zamieszczę również bibliografię. W razie jakiś wątpliwości, chęci poszerzenia wiedzy, zapytań o sam tekst i możliwość jego powielania proszę pisać na e-mail MarekKrassus@interia.pl bądź bezpośrednio pod moimi postami.

Seleukidzkie opancerzone słonie bojowe / Seleucid Armoured War Elephants - Xyston Miniatures 15mm

Table Top

Seleukidzka "zromanizowana" piechota / Seleucid "romanized" infantry - Xyston Miniatures 15mm

Table Top

Przepraszam za jakość zdjęć. Moja lampa trafiła miesiąc temu na gwarancję...