Powstanie Machabeuszy - armia Judy Machabeusza

Chcąc lepiej zrozumieć konieczność użycia i sposób działania poszczególnych formacji armii syryjskiej musimy wpierw scharakteryzować zagrożenie jakie kolejne kontyngenty wojska Seleukidów usiłowały zwalczyć. Mowa oczywiście o siłach powstańczych kierowanych przez Machabeuszy. Niestety źródła pomijają wiele jej ważnych aspektów oraz nie są czasami ze sobą zgodne przez co próby zrekonstruowania wojsk Judy stanowią trudne zadanie.[1]

Według II Księgi Machabejskiej  początkowa liczbę powstańców jakich zgromadził wokół siebie Juda wynosiła sześć tysięcy ludzi. [2] Nie wiemy czy armia Judy liczyła tylu żołnierzy w jego pierwszych bitwach,  miała być jednak słabsza niż wojsko Serona pod Beth-Horon.[3] Pierwszą poważną niezgodność pomiędzy autorami Ksiąg Machabejskich napotykamy w ich opisach bitwy z Nikanorem pod Emmaus, w której miało wziąć od trzech do sześciu tysięcy żydowskich wojowników. Podobnie różnią się one nieco w kwestii jej organizacji.[4]

Mapa działań Judy Machabeusza. Niestety po czesku.

Dzięki pierwszym poważnym zwycięstwom oraz zagrożeniu świątyni, jakie stanowiły dla niej działania zwolenników hellenizmu, siły powstańcze rosły w siłę. Podczas pierwszej ekspedycji Lizjasza do Judei Machabeusze byli w stanie wystawić przeciwko niemu siły liczące dziesięć tysięcy ludzi.[5] Na potrzeby operacji przeprowadzanych na terenach należących do wrogich ludów otaczających Judeę zdołano utworzyć trzy korpusy. Oddział należący do Judy wysłany do Gileadu składał się z ośmiu tysięcy wojowników, a siły dowodzone przez jego brata Szymona operującego w Galilei miały mieć 3 tysiące żołnierzy.[6] Problem natomiast istnieje w próbach oszacowania liczebności wojsk pozostawionych do obrony Judei przed armią syryjską. Znamy jedynie wysokość strat poniesionych przez Józefa i Azariasza jacy zginęli w bitwie z Gorgiaszem, Miało wówczas polec dwa tysiące rebeliantów.[7] Według obliczeń dokonanych przez Bar-Kochvę siły pozostawione w Judei mogły liczyć w przybliżeniu do dziesięciu tysięcy ludzi. W swych szacunkach powołuje się on na zwyczaj z wojny żydowskiej, w której połowę posiadanych sił pozostawiano do obrony miast.[8] Liczba poległych mogła też zostać przez autora I Księgi Machabejskiej wyolbrzymiona w celach propagandowych, były kolejnym środkiem do ukazania zbawczej roli rodu Machabeuszów w powstaniu.[9]

To rodzi dalsze pytanie o ogólną wielkość sił powstańczych podczas próby obrony świątyni przed drugą wyprawą wojenną Lizjasza. Księgi Machabejskie ani Antiquitates Iudaicae nie podają nam niestety żadnych informacji. Zdolności mobilizacyjne całej Judei szacuje się na maksymalnie około dwudziestu tysięcy, przy jej ogólnej populacji liczącej w tym okresie czterysta tysięcy.[10] Trzeba również pamiętać o tym, że oprócz rekrutów z okolic Jerozolimy, przybywających wraz z kolejnymi zwycięstwami i oczyszczeniem świątyni, do Machabeuszy dołączyli również uchodźcy wojenni. Żydowscy mieszkańcy Gileadu, Galilei i wybrzeża, z wyjątkiem Samarii, byli prześladowani przez zhellenizowanych Arabów oraz greko-macedońskich kolonistów. Zostali uratowani przez Judę i Szymona.[11] Na niekorzyść takiej koncentracji sił do bitwy przeciwko Syryjczykom pod Beth-Zacharia działał jednak głód. W 162 p.n.e. wypadał rok siódmy, w którym ziemia w Izraelu leżała odłogiem. Bazowano na zeszłorocznych zapasach, natomiast po ich zjedzeniu ludzie musieli się rozproszyć w poszukiwaniu żywności. Tak zrobiła część obrońców świątyni.[12]  Niestety, nie posiadamy wiedzy odnośnie strat poniesionych przez żydów w głównej bitwie z Lizjaszem.

Dwa lata później, pod Adasą, Juda wystawił przeciwko wojskom Nikanora oddział liczący trzy tysiące powstańców.[13] Nie znamy dokładnej wielkości wojsk syryjskiego dowódcy, która byłaby przydatna do ocenienia sił żydowskich. Z powodu miejsca w jakim rozegrała się bitwa sugeruje się nawet ich przewagę liczebną nad wrogiem.[14]

Podobne siły Machabeusze mieli mieć również w przegranym starciu pod Elasą.[15] Kwestia przebiegu tej bitwy oraz wielkości armii wzbudzają jednak wątpliwości. Juda przez Księgi Machabejskie zawsze był przedstawiany jako bohater, zatem jego  porażkę i śmierć można było próbować wytłumaczyć przewagą liczebną wroga oraz dezercją większości jego sił. Przy swym dowódcy miało pozostać jedynie 800 ludzi. Trzeba pamiętać o tym, że bitwę stoczono na równinie, przeciwko dobrze wyposażonej i wytrenowanej armii, z którą powstańcy w takich warunkach nie mogliby spróbować wygrać bez porównywalnych sił. Ich piechota stawiła opór falandze przeciwnika,  a żydów wzmocnił również ich wcześniejszy sukces odniesiony nad Nikanorem. Dlatego armię Judy szacuje się na piętnaście tysięcy ludzi.

Możliwe również, że Judę do straceńczego ataku pchnęła kwestia honoru oraz konieczność szukania kolejnego zwycięstwa potrzebnego do prowadzenia negocjacji z królestwem Syrii. Zdecydowana reakcja Demetriusza i wysłanie do boju doborowych wojsk Bakchidesa doprowadziły do dezercji w obozie Machabeuszy, zatem pozbawiony nadziei Juda wolał ponieść chwalebną śmierć w boju niż żyć w upokorzeniu.[16] Mimo swej bitności żydzi nie byli w stanie w tym czasie wywalczyć zwycięstwa militarnego. Musieli zamiast tego skupić się na strategii i dyplomacji, wykorzystując powolność z jaką działali przeciwko nim Seleukidzi,  osłabienie spowodowane walką dynastyczną pomiędzy nimi oraz problemami ich królestwa na wschodzie.[17]

Żydowski procarz

Siły żydowskie jakie przeprowadzały rajdy skierowane przeciwko majątkom zwolenników hellenistów składały się prawdopodobnie z harcowników, walczących za pomocą typowego dla lekkozbrojnych uzbrojenia tzn. proc, oszczepów i łuków.[18] Broń i pancerze zdobywano na wrogu, sam Juda używał miecza Apoloniusza.[19] Pierwsze poważniejsze zmiany Machabeusze wprowadzili przed bitwą pod Emmaus. Zreorganizowali swoją armię, w której zapanowała żelazna dyscyplina, usunięto element tchórzliwy oraz żonatych mężczyzn z szeregów. Najważniejszym krokiem Judy było nadanie swojemu wojsku struktury organizacyjnej. Najmniejszy oddział liczył dziesięciu ludzi, kolejne pięćdziesiąt, sto i tysiąc żołnierzy. Dowództwo nad największymi jednostkami zostało powierzone braciom: Szymonowi, Józefowi i Jonatanowi.[20] Trzytysięczny korpus żołnierzy pojawia się w powstaniu kilkukrotnie. Walczy pod Emmaus, towarzyszy Szymonowi w Galilei, zwycięża nad Lizjaszem pod Adasą, a także bierze udział w boju pod Elasą. Z reguły jest on określany jako doborowy, prawdopodobnie zatem jako najlepszy oddział stanowił kręgosłup wojsk powstańczych.[21]

Do momentu oczyszczenia świątyni z powodu niedostatków uzbrojenia i przewagi wroga stosowano taktykę wojny partyzanckiej. Żydzi preferowali walkę w trudnym górskim terenie. Wykorzystując mobilność swoich sił, znajomość kraju, Juda uderzał na przeciwnika z zasadzki, zaskakiwał o świcie armię syryjską w jej obozie, bił też wroga częściami zmuszając resztę wojsk syryjskich do odwrotu. [22]

Lekka kawaleria

Po odparciu pierwszej ekspedycji Lizjasza siły powstańcze zyskały nowe formacje, a nawet oddziały wyspecjalizowane[23]. Żydzi nie tylko byli w stanie budować fortyfikacje, ale również stosowali machiny wojenne zdolne odpierać artylerię syryjską. Balisty były używane również podczas oblężeń miast przeciwnika.[24]  Księgi Machabejskie oraz Antiquitates Iudaicae nie mówią wprost o żydowskiej kawalerii. Ta jednak była z pewnością obecna  pod Marrisą, gdy Dozyteuszowi spośród Tubianów udało się nieomal zabić Gorgiasza.[25] Syryjskiego dowódcę ocalił żołnierz z towarzyszącego mu zastępu przybocznych trackich jeźdźców. Możliwe zatem, że powstańcy mogli mieć cały oddział dobrze uzbrojonej kawalerii, która była zdolna przebić się przez Traków do Gorgiasza. W bitwie pod Elasą prawdopodobnie Juda też miał u swego boku konnicę, inaczej nie byłby w stanie udać się w długą pogoń za Bakchidesem, który dowodził licznym oddziałem seleukidzkiej kawalerii. [26]

Raczej dość luźna rekonstrukcja  ciężkozbrojnego jeźdźca z armii powstańczej.

Stopniowym przemianom ulegała zapewne również część wojsk pieszych. Pod Beth-Zacharia brat Judy, Eleazar natarł na słonia przed starciem się ze sobą dwóch falang.[27] Pod Elasą natomiast żydowska piechota stawiła syryjskim ciężkozbrojnym długotrwały opór. Pozwolił on Judzie stojącemu na czele najdzielniejszych wojowników zaatakować dowódcę przeciwnika. Powstańczy szyk załamał się dopiero w momencie śmierci Machabeusza.[28] Oprócz piechoty lekkozbrojnej prawdopodobnie żydzi posiadali już w tym okresie jednostki ciężkozbrojne, zdolne do walki na równinach. Nie wiemy jak konkretnie żołnierze walczący w takich oddziałach byli uzbrojeni. Wątpliwe aby powstańcy używali wówczas formacji będącej kopią macedońskiej falangi, nie była by ona praktyczna przy znanym nam braku produkcji broni na szerszą skalę w Judei.[29] Taktyka wojsk Machabeuszy wskazuje raczej na jakieś rozwiązanie pośrednie. Potrzebny był im rodzaj wojsk na tyle uniwersalny i mobilny aby mogli toczyć skuteczną walkę na równinach, brać udział w licznych oblężeniach polis hellenistów, a także działać pośród wzgórz wyżyny judzkiej. Powstańcy Judy zdołali  wycofać  się spod Beth-Zacharia do Gofy. Po pierwszych niepowodzeniach Szymona unikali skutecznie wojsk Nikanora, aż do generalnej bitwy z nim na płaskowyżu pod Adasą, do którego dotarli maszerując przez góry.[30] Żołnierze żydowscy, biorąc pod uwagę ich wszechstronność i różnorodność zdobywanego uzbrojenia, mogli wyglądać jak greccy thureophoroi. Duża, tania w produkcji tarcza zapewniały im ochronę przed ciosami wroga, dość długa włócznia pozwalała walczyć w zwartych szeregach. Kilka oszczepów oraz brak obciążenia ciężkim pancerzem umożliwiał im nadal prowadzenie działań harcowniczych oraz pościg za uciekającym wrogiem bądź odwrót i przegrupowanie armii.[31]

Żydowski thureophoroi

W szkoleniu powstańców i przyswajaniu przez nich nowych koncepcji wojennych mogli pomóc żydzi pochodzący z innych części monarchii Seleukidów oraz terenów podległych Pergamonowi[32]. W sąsiednim królestwie Egiptu dzięki osadnictwu wojskowemu prowadzonemu od czasów Ptolemeusza I Sotera, istniała duża społeczność żydowska. Jej członkowie służyli w armii Lagidów.[33] Dzięki przykładowi Aleksandra, syna Andronika wiemy iż żydzi walczyli jako kawalerzyści. Ich doświadczenie mogło okazać się przydatne przy rozwijaniu oddziałów jazdy powstańczej.[34]

Nie można też zapominać o wsparciu finansowym jakiego mogli udzielić Judzie Machabeuszowi kapłani służący w Świątyni Jerozolimskiej, wdzięczni za jej oczyszczenie.[35] Obrona świątyni i religijny zapal były ważnym elementem jaki motywował powstańców do działania, pozwalał im przełamać strach w starciu z silniejszym i lepiej uzbrojonym przeciwnikiem. Żołnierze modlili się przed i po bitwie, grali na trąbach oraz odczytywali święte teksty z Tory. Tak zrobił w obozie pod Mispa Eleazar.[36] Dzięki wierze w słuszność sprawy za jaką walczyli powstańcy, charyzmie dowódcy oraz rozbudowanemu systemowi dowodzenia potrafiono z reguły utrzymać dyscyplinę w armii.[37] Żołnierze zdolni byli nawet kontynuować walkę po zwycięstwie, powstrzymując się przed plądrowaniem obozu wroga, a rodziny poległych mogły liczyć na część łupów.[38] Machabeusze potrafili również wymusić dyscyplinę siłą i drakońskimi karami, które zastosowano wobec skorumpowanych żołnierzy Szymona. Ci, za sowitą łapówkę, przepuścili część wrogów z oblężonego fortu, za co zostali skazani przez Judę na śmierć.[39] Przypadki dezercji i nieposłuszeństwa, wymienione już wcześniej, nie były częstym zjawiskiem w wojsku powstańczym.

---

[1] E.Dąbrowa, op. cit., s.35.

[2] 2 Mch. 8, 1.

[3] 1 Mch. 3, 17; Ant. XII, 290.

[4] 1 Mch. 3, 55 oraz 4, 6; 2 Mch. 8, 21-22.

[5] 1 Mch. 4, 49.

[6] 1 Mch. 5,20.

[7] 1 Mch. 5, 60; Ant. XIII, 214-215.

[8] Bar-Kochva, Judas Maccabaeus. The Jewish Struggle Against the Seleucids, Cambridge 1989, s. 49-51.

[9] Head, Armies of the Macedonian and Punic Wars 359 BC to 146 BC,  Michigan 1982, s.28.

[10] Head, loc. cit.; Bar-Kochva, op. cit., s. 55-56.

[11] 1 Mch. 5, 23, 45, 53.

[12] 1 Mch. 6, 53-54; Ant. XII. 378; Dąbrowa, op. cit., s. 26.

[13] 1 Mch. 7, 40.

[14] Bar-Kochva, op. cit., s. 62-63.

[15] 1 Mch. 9,5.

[16] E.Dąbrowa, loc. cit.

[17] Bar-Kochva, Judas Maccabeus, s. 136-137.

[18] Head, loc. cit., Bar-Kochva, op. cit., s. 69.

[19] 1 Mch. 3, 12; 2 Mch. 8, 31.

[20] 1 Mch. 3, 55; 1 Mch. 6,6; 2 Mch. 8, 22.

[21] Dąbrowa, op. cit., s. 35.

[22] 1 Mch. 3, 23; 4, 6-15, 19-22; Ant. XII, 314-315.

[23] Dąbrowa, op. cit., s. 36.

[24] 1 Mch. 4, 60-61; 6, 20, 52.

[25] 2 Mch. 12, 35.

[26] Head, loc. cit., Bar-Kochva,  op. cit., s. 70-71.

[27] BJ I, 42.

[28] 1 Mch. 9, 10-19.

[29] Dąbrowa, op. cit., s. 36.

[30] 2 Mch. 14,15-18, Bar-Kochva, op. cit., s. 142.

[31] Head, loc. cit., s. 47, 122-123.

[32] Bar-Kochva, op. cit., s. 85.

[33] Mélèze-Modrzejewski, Żydzi nad Nilem, Kraków 2010,  s. 110-116.

[34] Ciecieląg, Kogo uważano za żyda w starożytności, Studia Judaica 8, nr. 1-2 (15-16), Kraków 2005, s. 41; Jędraszak, Armia Lagidów. Organizacja i struktura, Zabrze 2010, s. 22.

[35] Dąbrowa, op. cit., s. 37-38.

[36] 1 Mch. 3, 46-54; 2 Mch. 8; s. 22-23.

[37] 1. Mch. 5, 42; 2 Mch. 12, 20; Dąbrowa, op. cit., s. 36-37.

[38] 1 Mch. 4, 17-18;  2 Mch. 8, 28.

[39] 2 Mch. 10, 20-22.