Powstanie Machabeuszy - Piechota Seleukidów cz. II. Sarissophoroi

                Macedończycy, określani również jako hai dynameis, pełnili rolę pierwszej i najważniejszej grupy etnicznej w Królestwie Syrii.[1] Byli potomkami osadników wojskowych, którym przyznawano dziedzicznie królewską ziemię w zamian za służbę. Pierwszych osiedlono jeszcze w czasach  Aleksandra Wielkiego, natomiast kolejni władcy z dynastii Seleukidów rozwijali ten system. Wykorzystywali go do hellenizowania swego państwa i jednoczesnego tworzenia osiedli-garnizonów zamieszkiwanych przez katoików. Ci posiadali lepszą pozycję i więcej praw niż miejscowi chłopi z ludów podporządkowanych Królestwu Syrii.  Zakładano również polis, często nadając po prostu stosowne prawa istniejącym już miastom zamieszkiwanym przez tubylców. Osadnictwo wojskowe obejmowało nie tylko Macedończyków i Greków ale również Traków, Medów i Żydów. System ten istniał również w sąsiednim Egipcie Lagidów, a część kleruchii z Celesyrii wchłonęło państwo Seleukidów po V wojnie syryjskiej[2]

Rzymski legionista i macedoński sarissophoroi

            Mimo bogatych zasobów ludzkich Królestwa Seleukidów do sarissophoroi rekrutowano wyłącznie Macedończyków oraz Greków. Uzbrajanie i szkolenie autochtonów do walki w falandze groziło ich buntem, o czym boleśnie przekonali się  Lagidzi po IV wojnie syryjskiej.[3] Znani również pod nazwą pezhetairoi  byli główną siłą uderzeniową piechoty seleukidzkiej, która walczyła w armii królewskiej. Ich podstawową bronią była słynna długa, ciężka pika (sarissa). W wyniku kolejnych wojen pomiędzy państwami diadochów osiągnęła długość od pięciu do sześciu metrów oraz wagę ośmiu kilogramów.[4] Przez jej rozmiary żołnierz nią się posługujący musiał  używać obu rąk. Oprócz niej sarissophoroi posiadał również krótki miecze (xiphos). [5]

Lagidzki kleruch

 W związku z długością sarissy kwestią problematyczną jest ustalenie wielkości tarczy, a także takiego sposób jej noszenia, która nie utrudniałaby walki pedzhetajrom.  Według Asclepiodotusa i Aeliana najlepsza tarcza dla sarissoforów miała mieć rozmiar ośmiu dłoni.[6] Prawdopodobnie wojownik nosił ją na pasie, przewieszonym przez bark. Wersję Asclepiodotusa potwierdzają współcześnie znaleziska z epoki.[7] I Księga Machabejska wspomina o tarczach seleukidzkich żołnierzy walczących pod Beith-Zecharia. Odbijane od nich promienie słoneczne miały rozjaśnić zbocza okolicznych gór.[8]

Znalezisko z Pergamonu ukazująca sarissophoroi walczących z celtyckimi najeźdźcami.

Sarissophoroi posiadali, nagolenniki,  hełmy frygijskie, trackie, zapewne również wzoru ascalon. Oprócz tego nosili pancerze. Ten, przypuszczalnie tak jak w Królestwie Antygonidów, miał postać skórzanego linothoraxu bądź kotthybosu dla szeregowych oraz metalowego kirysu (thorax) noszonego przez oficerów.[9] Prawdopodobnie cały pierwszy szereg mógł się pochwalić ciężkimi napierśnikami z brązu, być może również pozostałe miały taką ochronę. Bogaci Królowie Syrii mogli zapewnić ciężkie opancerzenie wszystkim żołnierzom falangi z powodu częstych walk ich armii z rozmaitymi strzelcami pochodzącymi z ludów mieszkających na wschodzie.[10]

Nie wiadomo wiele o organizacji seleukidzkich sarissophoroi. Przypuszczalnie wyglądała ona podobnie jak w innych armiach hellenistycznych, różniła się jednak od nich stosowaną terminologią. Najmniejszą jednostką była licząca szesnastu żołnierzy semeiai. Cztery semeiai tworzyły tetrarchię, wyżej stały speirai, chilarchiai , oraz strategiai grupująca cztery tysiące żołnierzy.[11]

Pezhetairoi walczyli w formacji falangi macedońskiej. Pięć pierwszych szeregów wysuwało dzierżone sarisy przed siebie, tworząc zaporę stali. Pozostałe unosiły swoje włócznie do góry pod kątem 45 stopni, dzięki czemu uzyskiwano dodatkową ochronę przed ostrzałem harcowników. Typowa ilość szeregów wynosiła szesnaście, jednak zależnie od sytuacji, potrafili również stosować płytszy, ośmioszeregowy oraz głęboki trzydziestodwuszeregowy[12]. Tak ustawiona falanga z prawego skrzydła armii Filipa V spychała rzymskim żołnierzy w dół zbocza. Podobnie uszykował do bitwy swych falangitów Antioch III pod Magnezją oraz Perseusz pod Pydną.[13]

            Falanga posiadała straszliwą siłę uderzeniową od czoła, świetnie radząc sobie w otwartym terenie, jeżeli miała zapewnione wsparcie innych rodzajów wojsk, tzn. lekkozbrojnych oraz kawalerii. Jej żołnierze dzięki dyscyplinie i treningowi potrafili ustawić się w kilka rodzajów formacji np. w klin. Mogli sprawnie przegrupować się nawet w obliczu wroga.[14] Pod Magnezją, gdy klęska była już pewna otworzyli sprawnie swój szyk przepuszczając lekkozbrojnych, a następnie formując czworobok rozpoczęli odwrót. Falangę rozerwały dopiero spanikowane słonie będące we wnętrzu szyku.[15] Jej słabość ukazywała się wówczas, gdy inne jednostki zawodziły odsłaniając skrzydła formacji oraz jej tyły. Tak stało się pod Panion. Opóźnienie w ustawieniu całej armii w szyku, jak pod Kynoskefalaj, także było katastrofalne w skutkach.[16] Również trudny teren mógł zgubić oddział, tworząc luki osłabiające jego formację, przez które wdzierali się wrogowie. W takim przypadku sarissophoroi mogli wrogom przeciwstawić jedynie swoje krótkie miecze.[17]

            Do ceremonii w Dafne jedynym nam znanym z nazwy oddziałem sarissophroi, służącym w Armii Syryjskiej, byli argyraspides. Srebrne tarcze wymienione przez Polibiusza były formacją gwardyjską, wywodzącą się z hypaspistów Aleksandra Wielkiego. Znaleźli się na żołdzie Seleukosa I Nikatora po bitwie pod Ipsos, w 301 p.n.e.[18] W czasach poprzedzających powstanie walczyli pod Rafią oraz Magnezją. Rekrutowani z całego państwa przypuszczalnie byli oddziałem stałym mającym służyć przeszkalaniu rekrutów, którzy walczyli w falandze. W źródłach pojawiają się również pod nazwą peltastów, np. podczas wielkiej wyprawy Antiocha III na wschód.[19] Biorąc pod uwagę genezę argyraspides rodzi to teorię posiadania przez ten odział różnorodnego uzbrojenia, wykorzystywanego zależnie od okoliczności.[20] Liczba argyraspides we wcześniejszych kampaniach wynosiła dziesięć tysięcy, w Dafne natomiast maszerowało zaledwie pięć tysięcy.[21] Pomimo znaczenia srebrnych tarcz źródła nie wspominają wprost o ich walce podczas powstania. Być może w czasie największych bitew nadal znajdowali się na wschodzie, dopiero powracający z  Filipem. Był jednym z philoi króla Antiocha IV, który powierzył mu opiekę nad jego synem. Posiadanie przez niego takiej siły militarnej mogłoby być powodem szybkiego powrotu Lizjasza z Judei, po sukcesach jego drugiej wyprawy.[22]

Rzymscy legioniści pod Magnezją

Chrysaspides (złote tarcze) w armii Seleukidów pojawiają się pierwszy raz w Dafne, podobnie jak chalkaspides (brązowe tarcze). Według źródeł uzbrojeni w takie tarcze żołnierze mieli walczyć pod Bet-Zacharia.[23] Chrysaspides nie zostali wymienieni jako część wojsk żadnego innego królestwa hellenistycznego. Istnieją podejrzenia, że są jedynie efektem błędu językowego.[24] Natomiast chalkaspides przed 166 p.n.e. byli częścią armii Antygonidów władających Królestwem Macedonii. Stanowili podstawę falangi, w porównaniu do argyraspides ich formacja nie miała stałej liczby.[25] Ostatni raz jako część armii macedońskiej walczyli pod Pydną, w której ciężka piechota została zmasakrowana przez Rzymian.[26] Być może pojawienie się brązowych tarcz w Syrii było związane z napływem emigrantów z pokonanego dominium Antygonidów. Antioch IV, poprzez nadanie części sarissophoroi takiej nazwy, mógł nawiązywać do tradycji macedońskich, uznając siebie za ostatniego prawdziwego przedstawiciela spadkobierców Aleksandra Wielkiego. Zwraca również uwagę liczba chalkaspides, która jest równa połowie pierwotnego stanu argyraspides. To może sugerować pełnienie przez nich roli gwardyjskiej.[27] Nie mamy jednak wystarczających dowodów na poparcie tych tez. Natomiast gdy mowa o bitwie pod Beth-Zacharia prawdopodobnie mamy do czynienia z zabiegiem retorycznym autora I Księgi Machabejskiej, który  nawiązywał do tradycji biblijnej.[28]

Argyraspides pod Rafią

Podczas powstania machabejskiego macedońska falanga walczyła przynajmniej raz, pod Beth-Zacharia. Nie wiemy ilu konkretnie żołnierzy wchodziło w skład wojsk Lizjasza. Prawdopodobnie ze względu na udział w wyprawie króla Antiocha V brała w niej udział przynajmniej część dostępnych dla Seleukidów sarissophoroi.[29] Znamy natomiast szyk jaki uformowali. Podzielono ich po tysiąc na jednego słonia, do takiego ugrupowania przydzielono pół tysiąca konnicy.[30] Zastosowano takie ustawienie zapewne z powodu ukształtowania terenu i małej ilości miejsca w licznych wąwozach, mniejsze oddziały mogły lepiej manewrować nie narażając się na złamanie szyku armii.[31] Na korzyść ciężko uzbrojonych sarissophoroi działał też strach, jaki wzbudzili w powstańcach dzięki swej sprawności bojowej i sile najeżonej pikami formacji.[32] Efekt psychologiczny, jaki wywierała falanga na wrogach, został również ukazany w opisach wcześniejszych walk rzymskich legionów z wojskami hellenistycznymi. Prawdopodobnie Lizjasz demonstracją siły chciał przerazić żydów, „zmiękczając” ich szeregi przed właściwym starciem.[33] Armia seleukidzka wygrała tę bitwę, przeganiając wojsko Judy i otwierając sobie tym samym przejście do Jerozolimy.

Drugi raz falanga z pewnością wzięła udział w bitwie pod Elasą, jako część dwudziesto dwu tysięcznego korpusu generała Bakchidesa. Składała się z dwóch strategiai.[34] Z racji roli odegranej w niej przez kawalerię starcie zostanie omówione w części pracy poświęconej tej formacji.

Powyższe bitwy są jedynymi znanymi nam przykładami użycia sarissophoroi w powstaniu Machabeuszy. W innych przypadkach istnieją jedynie przesłanki, które pozwalają nam domyślać się ich obecności. Ze względu na pozostawienie Lizjaszowi części armii królewskiej mógł on posiadać pewną ilość piechoty walczącej jako falanga macedońska. Posiłki z Syrii otrzymał również Gorgiasz oraz Nikanor, jednak nie wiemy jaki miały one charakter.[35] Dla porównania Księgi Machabejskie i Antiquitates Iudaicae w bitwach pod Bet-Zacharia i Elasą akcentują wyraźnie obecność sarissophoroi.

Reszta wojsk walczących z żydami składała się przede wszystkim z rekrutowanej lokalnie ludności, garnizonów, fortów oraz najemników. Miejscowa populacja grecka, choć w regionie istniało sporo polis, miała małą liczebność. Większość ludności miast stanowili zhellenizowani autochtoni nie szkoleni do walki jako falanga. To właśnie oni przez większość powstania dźwigali na sobie ciężar wojny.[36]

Trzeba również pamiętać o ciągłych kłopotach królów z dynastii Seleukidów na wschodzie, które były ważniejsze niż rewolta części żydów w małej Judei. Walki w Armenii, Medii, a także przeciwko Timarchosowi angażowały samego króla, zatem także główne siły królestwa. Sarissophoroi, oprócz bycia jądrem wojsk syryjskich, mieli doświadczenie bojowe z kampanii egipskiej.[37] Z pewnością gros ich korpusu walczył na priorytetowym froncie, starając się zabezpieczyć ważne satrapie z ich zasobami ludzkimi. Falanga macedońska pojawia się w Judei zawsze dopiero po zakończeniu pewnego etapu zmagań w tamtych regionach. Poza tym, jak pokazał przykład Beth-Zacharia, mimo zdolności tej formacji do walki w terenie górskim wymagała ona dużego wsparcia innych rodzajów wojsk takich jak lekkozbrojni oraz kawaleria.[38] Zdyscyplinowane i zahartowane siły żydowskie w większości przypadków unikały toczenia bitew na równinach, stosując uderzenia z zasadzki wobec silniejszego przeciwnika. Kryły się pośród wzgórz, w których lepiej sprawowały się mobilne siły złożone z lekkiej i średniej piechoty. Mała liczba osadników greko-macedońskich, na których opierało się królestwo Syrii, również nie zachęcała do pochopnego poświęcania ich życia na peryferyjnym froncie.

C.D.N...

---

[1] N.G.L Hammond, Starożytna Macedonia. Początki, instytucje, dzieje, Warszawa 1999, s. 263-264. Opisuje szerzej rolę polityczną tego zgromadzenia w funkcjonowaniu państwa, monarchii oraz jej wpływ na wybór Demetriusza I.

[2] Tarn, op. cit., str. 207-223. Wyczerpująco o osadnictwie wojskowym w Monarchii Seleukidów: Bar-Kochba, The Seleucid, str. 21-53. O kleruchiach Jędraszak, Armia Lagidów. Organizacja i Struktura, Zabrze 2012, s. 10-23. oraz Grabowski, Ostatni Triumf Ptolemeuszy. Czwarta wojna syryjska (221-217), Kraków 2010, s. 87-97; Mélèze-Modrzejewski, Żydzi nad Nilem,  s.110-116.

[3] Polibiusz, V, 107; Grabowski, op. cit., s. 272-273.

[4] Manti, The Sarissa of the Macedonian infantry, The Ancient World, nr. 23, 1992, s. 31-42; Idem, The Macedonian Sarissa, Again, The Ancient World, nr. 25, 1994, s.77-91.

[5] Heckel. Jones., Macedonian Warrior. Alexanders Elite Infantrymen, Oxford 2006.S. 16-17.

[6] Asclepiodotus, V, 1; Aelian, XII, 1-2.

[7] Istnieją różne opinie związane z sarissą i tarczą. Zob. Dąbrowa, op. cit., str. 86-87, 139-141; Grabowski, op. cit., s. 101-102; Sekunda, The Antigonid Army, Gdańsk 2013, s.78-88.

[8] 1 Mch. 6, 39.

[9] Conolly, Grece and Rome at war, London 1981, s. 77.

[10] Bar-Kochva, op.cit., s. 54-55; Kęciek, Magnezja 190 p.n.e., Warszawa 2003, s. 49.

[11] Bar-Kochva, op. cit., s. 66-67.

[12] Aelien, XIV; Grabowski, op. cit., s. 102,

[13] Liwiusz, XLIV, 41; Hammond, op. cit., s. 341.

[14] Aelien, XXXIII; Arrian, I, 6.

[15] Appian, XI, 35.

[16] Polibiusz XVI, 18-1; Plutarch, Flamminus, 8.

[17] Polibiusz, XVIII, 22, 8;  Plutarch, Aemilius, 20;  Hammond, op. cit., s. 343.

[18] Lach, Wojny Diadochów 323-281 p.n.e., Zabrze-Tarnowskie Góry 2012; s. 234-244.

[19] Polibiusz, X, 43.

[20] Bar-Kochva, The Seleucid Army, str. 58-66.

[21] Polibiusz, V,79, XXX, 35; Liwiusz XXXVII, 40.

[22] 1 Mch. 6,55-63; Ant. XII, 360-361, 379-380.

[23] 1 Mch. 6, 39.

[24] Foulon, La garde ‘a pied, corps d’ elite de la phalange hellenistique, Bulletin de l'Association Guillaume Budé Année, nr. 1, 1996, s. 27; Sekunda, Seleucid and Ptolemaic Reformed Armies 168-145 BC. Volume 1: The Seleucid Army under Antiochus IV Epiphanes, Stockport 1994, s.14-15.

[25] Head, Armies of the Macedonia and Punic Wars, str. 18;  Sekunda, Macedonia Army after Alexander 323-168 BC, Oxford 2012, s. 35-36; Idem, The Antigonid Army, s. 95-98.

[26] Plutach, Aemilius, 18.

[27] Sekunda, The Seleucid and Ptolemaic Reformed Armies 168-145 BC. Volume. 1, s. 15-16.

[28] Bar-Kochva, Juda Maccabeus, s. 325.

[29] Bar Kochva, op. cit., s. 43.

[30] 1 Mch 6,33; Ant. XII, 371.

[31] Bar-Kochva, The Seleucid Army, s. 180-181.

[32] 1 Mch 6,41.

[33] Plutarch, Aemilius, 19; Appian, XI, 35; Bar-Kochva, op. cit., s. 180.

[34] 1 Mch. 9, 11; Bar-Kochva, Judas Maccabeus, s. 389.

[35] 1 Mch 3, 41; 7,39.

[36] Tchernikover, Hellenistic Civilization and Jews, Philadelphia 1962, s. 90-116, 208; Bar Kochva, op. cit., s. 111-112, 210.

[37] 1 Mch. 1,16-19.

[38] 1 Mch. 9, 11.