Powstanie Machabeuszy - Kawaleria Seleukidów cz. II - Ciężka jazda

W skład ówczesnej seleukidzkiej kawalerii ciężkiej zaprezentowanej w Dafne wchodziły formacje gwardyjskie oraz katafrakci. Wszystkie formacje konnej gwardii liczyły po 1000 jeźdźców, a różniły się między sobą nie tylko nazwą, ale częściowo również wyposażeniem, rolą na polu bitwy, pochodzeniem etnicznym rekrutów. Dla  przykładu Agema, rekrutowała się głównie z Medów;  podczas bitwy pod Magnezją stała w szyku przy katafraktach, stąd podejrzenia o podobnym wyposażeniu[1], natomiast ile basilike ton hetairon wywodząca się od hetajrów Aleksandra Wielkiego zasilani byli Macedończykami i Grekami będącymi potomkami kolonistów z Lidii, Frygii oraz Syrii. Byli opancerzeni, choć nie posiadali takiego samego uzbrojenia, co jazda katafraktów. Mieli lepszą ochronę niż zwykli xystophoroi służący choćby w armii lagidzkiej, dzięki czemu mogli katafraktów wspierać ze skrzydeł[2]. Królowie zwykli osobiście prowadzić kawalerię w bój nacierając z nią z reguły z prawego skrzydła. Stawali na czele całości, bądź części gwardii, lecz nie faworyzowali pod tym względem żadnego oddziału.[3]

Próba zrekonstruowania wyglądu syryjskiego gwardzisty

Zagadkowym oddziałem kawalerii są epilektoi (doborowi). Jednostka o takiej nazwie nie została wymieniona w źródłach opisujących wcześniejsze kampanie wojenne Seleukidów. Po raz pierwszy pojawiają się w opisie parady w Dafne. Przypuszczalnie byli również częścią ciężkiej jazdy. Bar Kochva w swojej pracy sugeruje jednak, że nie było takiej formacji. Określenie „doborowi” miało służyć podkreśleniu siły agemy.[4]

Oddział „przyjaciół” również  pojawia się po raz pierwszy w Dafne. Nie identyfikuje się go jednak z oddziałem militarnym. Byli to królewscy dworzaninie zwani „przyjaciółmi”, zebrani razem na potrzeby ceremonii.[5]

W Dafne pojawił się również regiment jazdy nisejskiej, nazywany tak od swych wierzchowców. Oddział identyfikuje się z „konnicą z Azji”, jaka była częścią armii Tymoteusza. Sposób w jaki walczyli w tych czasach nie jest znany, możliwe iż byli wyposażeni jak katafrakci, z tą różnicą, iż dosiadali cięższych koni.[6]

Katafrakci

Katafrakci, najcięższa jazda syryjska, to formacja która zrodziła się na stepach Azji. Pojawiła się w  armii seleukidzkiej jako efekt wydarzeń związanych z wyprawą Antiocha III na wschód. W jej trakcie król nie tylko walczył z partyjską kawalerią pancerną, ale też stoczył krwawą bitwę nad rzeką Arios, gdy naprzeciwko jego sił stanęła armia konna baktryjskiego króla Eytudemosa składająca się z konnicy azjatyckiej szarżującej kilkukrotnie na mniejsze siły Seleukidy. Te doświadczenia skłoniły władców Syrii do wprowadzenia podobnych oddziałów.[7]

Bitwa nad rzeką Arios

Dzięki Liwiuszowi oraz Polibiuszowi wiemy, iż syryjscy kataphraktoi wyróżniali się ciężkim opancerzeniem pokrywającym zarówno jeźdźca jak i konia.[8] Natomiast dzięki znaleziskom archeologicznym oraz analogiom jesteśmy w stanie odtworzyć wygląd kawalerzysty. Był on uzbrojony w miecz (kopis) oraz długą włócznię (kontos), która wyewoluowała z sarisy. Nosił metalowy kirys z pterygiem, hełm z maską osłaniający twarz, maniki na ramionach oraz chroniące nogi nagolenice. Natomiast koń posiadał naczółek, napierśnik metalowy wykonany z lamelki wzorem jazdy achmenidzkiej oraz scytyjskiej[9]. W rekonstrukcjach przyjmuje się nawet długie łuskowe ladry i maniki podobne do tych używanych przez jazdę partyjską pod Carrhae,[10] choć brak na to wystarczających dowodów[11].  Prawdopodobnie do katafraktów rekrutowano jeźdźców spośród wszystkich mieszkańców imperium, bowiem brak danych na temat etnicznego charakteru formacji[12].

Katafrakta, efekt kolejnej próby zrekonstruowania jego wyglądu.

 Przyjmuje się, że katafrakci po raz pierwszy walczyli pod Panion w 200 p.n.e, gdzie dowodził nimi Antioch IV, przyczyniając się w sporym stopniu do zwycięstwa. Swą szarżą rozbili oddział doborowej etolskiej konnicy, a następnie zaatakowali falangę od tyłu.[13] Z pewnością wzięli udział w wielkiej bitwie pod Magnezją w liczbie sześciu tysięcy,[14] gdzie osiągnęli jednak jedynie połowiczny sukces. Przeznaczeni do miażdżących, przełamujących czołowych  szarż w zwartym szyku na przeciwnika radzili sobie w tej kwestii doskonale. Jednakże ich ciężkie opancerzenie powodowało ograniczenie ich zwrotności.[15] Formacją katafraktów było trudno manewrować, istniały problemy ze zmianą kierunku jej ataku. Prawe skrzydło jazdy pancernej wspierane przez  gwardię swoją szarżą zepchnęło rzymską ciężką piechotę i konnicę. Jednakże lewe zostało zmieszane przez własne spanikowane rydwany, co doprowadziło do jego rozbicia.[16]

Katafrakta i upadający hetairon

Tysiąc pięciuset katafraktów wzięło udział w paradzie w Dafne,[17] co w porównaniu do Magnezji, w której kawaleria pancerna stanowiła lwią część ciężkiej jazdy jest wyraźnym spadkiem ich liczby. Jednakże w tej paradzie nie musiały wziąć udział wszystkie jednostki z królestwa[18].

Przyczyną niezbyt widocznej obecności jazdy pancernej w powstaniu jest to, że  stworzono ją przede wszystkim z myślą o walce kawaleryjskiej na stepach z ciężką kawalerią i konnymi łucznikami.[19] Zatem można się domyślać, że lepiej było ich wykorzystać przeciwko zagrożeniu paryjskiemu i medyjskiemu. Górzysta Judea nie była najlepsza dla pancernej kawalerii w konfrontacji z lekkozbrojnym i zwinnym przeciwnikiem, który wykorzystywał znajomość terenu aby atakować z zasadzki. Konie bojowe zdolne unieść taki ciężar były drogie, wymagały specjalnej paszy, męczyły się w wysokich temperaturach. Ciężko opancerzeni jeźdźcy nie posiadali należytej zwinności ani szybkości pozwalającej ścigać i wycinać uciekającego przeciwnika, musieli być również chronieni z flanek przez inne formacje.[20]

Niewiele wiadomo o strukturach organizacyjnych kawalerii seleukidzkiej. Najmniejszą jej jednostką, znaną dzięki Polibiuszowi z opisu wyprawy Antiocha III na Partów i Baktrów, była oulamoi,[21] licząca sześćdziesięciu czterech żołnierzy. Osiem takich oddziałów tworzyło hipparchię. Sądząc po wielkości oddziałów kawalerii gwardii, prawdopodobnie wyżej niej również istniała jakaś struktura wyższego szczebla.[22]

Kawaleria, enigmatycznie określana jako „doborowa”, jest wymieniona w Księgach Machabejskich dwa razy. Za pierwszym razem, pod Emmaus, walczyła w składzie korpusu Gorgiasz próbującego zaskoczyć Judę w obozie.[23] Liczba tysiąc zgadza się z wielkością każdej jednostki konnej gwardii, jednak pozostają wątpliwości czy Gorgiasz nią dysponował, ponieważ w tym czasie trwała ważna i długo organizowana wyprawa Antiocha IV na wschód. Na którą król zabrał część armii.  Można przyjąć, że towarzyszył mu przynajmniej jeden, jeżeli nie dwa, oddziały gwardii.[24] „Doborową kawalerią” Gorgiasza mogli być również Trakowie, lżejsi i lepiej dostosowani do przekraczania gór.[25] Tak jak w przypadku piechoty Lizjasza ten termin może oznaczać, że oddział Gorgiasza był wojskiem o lepszym wyszkoleniu i morale niż lokalne, greko-syryjskie siły z miast Palestyny.

W trakcie wojny z Judą Machabeuszem oddziały gwardii  pojawiają się przynajmniej raz, jako część armii królewskiej pod wodzą Lizjasza pod Beth-Zacharia. Oddziały „doborowej jazdy” zostają przydzielone do tysięcznych jednostek piechoty, a następnie tak sformowanym „dywizjom” dodano słonia w celu ich wzmocnienia. Na flankach kilku takich zgrupowań stanęła zapewne omówiona wcześniej lekka konnica zdolna operować w trudnym terenie przeciwko harcownikom z armii machabejskiej. Z powodu niewielkiej liczebności gwardii należy wziąć pod uwagę również oddziały katafraktów[26], lepiej przystosowane do wytrzymywania ostrzału. Ustawienie ich w zwartej formacji pozwalało zniwelować ich wady, jaką była mała mobilność i zwrotność. Hipparcha miała zapewnioną osłonę swych skrzydeł. Szyk spod Beth-Zacharia przypominał ten zastosowany spod Magnezją, w którym połowę katafraktów oraz agemę ustawiono pomiędzy oddziałami falangi i wzmocniono małym oddziałem jazdy celtyckiej, która była zwrotniejsza dzięki swemu lżejszemu uzbrojeniu.[27]

Kolejnym starciem, w którym wyróżniła się kawaleria była bitwa pod Elasą w której zginął Juda Machabeusz.

Do bitwy Bakchides uszykował swoje siły w klasycznym dla armii hellenistycznych porządku. Ciężką, liczącą dziesięć tysięcy ludzi falangę  piechoty ustawił w centrum, formując z niej w dwa oddziały, choć to określenie może się tyczyć jedynie do organizacji sarissophoroi złożonej z dwóch strategiai[28]. Przed nią stanęło dziesięć tysięcy lekkozbrojnych harcowników w postaci łuczników oraz procarzy mających zapewnić falandze osłonę przed ostrzałem ze strony oddziałów żydowskich. Syryjską kawalerię podzielono na dwie części, które zajęły pozycję na flankach. Po prawej, silniejszej stronie szyku znalazł się sam Bakchides. Piechota machabejska, utrzymała swe pozycję,[29] związała walką przeciwnika. Natomiast Machabeusz natarł prawdopodobnie na czele własnej kawalerii na generała przeciwnika, chcąc go zabić, jak to miało miejsce w przypadku Nikanora.[30]

Pierwsza faza bitwy pod Elasą

Kawaleria z prawego skrzydła Bakchidesa była jednostką konnej gwardii, którą przydzielił seleukidzkiemu wodzowi na czas wyprawy król Demetriusz I,[31] gdy już użył jej do walki z buntownikiem Timarchosem na wschodzie.[32] Dwutysięczną kawalerię podzielono pomiędzy skrzydła, prawdopodobnie po tysiąc, co odpowiadałoby wielkości agemie, bądź ile basilike ton hetairon. Oddział po prawej był na tyle wyraźnie silniejszy, że jego widok sprowokował do ataku Judę[33].

Druga faza bitwy pod Elasą

Wbrew opisowi w I Księdze Machabejskiej oraz temu, co twierdzi Józef w Antiquitates Iudaicae, ucieczki jazdy syryjskiej nie należy postrzegać jako dowód jej słabości wobec kawalerii żydowskiej. Bakchides zastosował podstęp. Zamiast szarży na czele prawego skrzydła, typowej dla armii hellenistycznej, generał wykonał manewr pozorowanej ucieczki. Nieświadomy zastawionej pułapki Juda podjął długi pościg za swym wrogiem, przez co oddalił się od własnej piechoty. Tą sytuację wykorzystało lewe skrzydło seleukidzkiej kawalerii, które ruszyło za Machabeuszem, a następnie odcięło wodza przeciwnika od reszty jego armii. Osaczony z dwóch stron Juda poległ, natomiast żydowscy żołnierze pozbawieni swego bohaterskiego przywódcy spanikowali i rzucili się do ucieczki.[34]  Wbrew wysiłkom Bakchidesa nie zakończyło to działalności powstańców bowiem dowództwo przejął jego brat Jonatan.[35]

Śmierć Judy

---

[1]Sekunda, op. cit., s. 22-23.

[2]Liwiusz XXXVII, 40; Appian XI, 32.                                       

[3]Kęciek, Magnezja 190 p.n.e; Warszawa 2003, s. 52.

[4] Bar. Kochva, op. cit., s. 74.

[5] Sekunda, op. cit., s. 24.

[6] 2 Mch 10, 24; Bar. Kochva, The Seleucid Army, s.74; Sekunda, op. cit., s. 22-23.

[7] Polibiusz X, 49; Mielczarek, Cataphracti and Clibanarii. Studies on the Heavy Armoured Cavalry of the Ancient World, Łódź 1997, s. 68;  Kalita, Grecy w Baktrii i Indiach,  Kraków 2009, s. 87-89, 186-187, więcej o uzbrojeniu armii baktryjskiej  zob. Nikanorov, Armies of Bactria 700 BC - 450A D, Stockport 1997, s. 19-21.

[8] Liwiusz XXXVII, 40; Polibiusz XXX, 25.

[9] Mielczarek, op. cit., s. 69-72; Woźniak, op. cit., s. 195-198,

[10] Head, op. cit., s.118-119.

[11] Mielczarek, op. cit., s. 69.

[12] Ibidem.

[13] Polibiusz XVI, 18-19; O bitwie pod Panion, zob. Bar Kochva, The Seleucid Army, s. 146-147, zob. również  Mielczarek, op. cit., s. 198-204.

[14] Liwiusz XXXVII, 37.

[15] Liwiusz XXXVII, 42; Appian XI, 34.

[16] Bar Kochva, op. cit., 163-173; a także Kęciek, op. cit., s. 305-309.

[17] Polibiusz X, 49.

[18] Mielczarek, op. cit.,  s. 69.

[19] Więcej o walkach w tych warunkach pisze Woźniak, op.cit., s. 195-198.

[20]Ibidem, s. 205; Kochva,  op. cit., s. 14; Sidnell, Warhorse cavalry in ancient world, London 2006, s.147-148.

[21] Polibiusz, X,  21.3.

[22] Grabowski, loc. cit; Bar-Kochva, The Seleucid Army, s. 75.

[23] 1. Mch. 4, 1-5.

[24] Bar-Kochva, The Seleucid Army, s.74; Idem, Judas Maccabeus. The Jewish struggle againts the Seleucid, Cambridge 1989, s.235, 260.

[25] 2 Mch. 12, 35, Bar-Kochva, op. cit., s. 260.

[26] 1 Mch. 6, 35; Bar-Kochva, The Seleucid Army, s. 180; Idem, Judas Maccabeus, s. 316.

[27] Kęciek, op. cit., s. 294.

[28] Bar-Kochva, Judas Maccabeus, str. 389.

[29] O uzbrojeniu armii żydowskiej, zob. Ibidem, s. 68-90.

[30] 1 Mch. 7, 43-44.

[31] 1 Mch. 9, 1.

[32] Appian, XI, 45-47.

[33] Bar-Kochva, op. cit., s. 394-395.

[34] 1 Mch. 9, 11-19; Ant.12.426-432, Bar-Kochva, The Seleucid Army, s.184-200; Healy, Judas Maccabeus. Rebel of Israel, Poole 1989, s. 41-45.

[35] 1 Mch. 9, 29-31.